Nghi lễ đám tang trong văn hóa Việt Nam đặc trưng bởi sự phức tạp và cẩn thận trong từng quy trình. Đây là cách mà người sống thể hiện lòng tôn kính và tình cảm đối với người đã khuất. Phong tục và nghi thức trong đám tang không chỉ là biểu hiện của truyền thống mà còn là một phần quan trọng của văn hóa đặc biệt cần được tổ chức một cách trang trọng và chu đáo. Dưới đây là một số quy trình cơ bản cần thực hiện trước và sau khi tiến hành an táng cần nắm.
Trong nghi lễ đám tang truyền thống, chủ lễ đóng vai trò quan trọng khi thực hiện phát tang. Số lượng khăn tang và mũ mấn phải đủ cho số con cháu của người qua đời và được sắp xếp trên một chiếc mâm, thường đặt cạnh hương ăn. Khi chủ tế tiến hành lễ, con cháu sẽ quỳ dưới chiếu. Khi lễ kết thúc, chủ tế hoặc con trưởng gia đình sẽ phát khăn tang cho mọi người tham dự. Những người vắng mặt sẽ có khăn tang của họ được để lại trên mâm.
Các con trai, con gái và con dâu cần thực hiện các bước nhất định, bao gồm thắt khăn tang, đội mũ mấn và buộc một vòng dây chuối ngang người. Trong khi đó, con rể chỉ cần thắt khăn tang mà không cần đội mũ mấn.
Truyền thống tang xưa cũng đề cập đến cách thức thắt khăn tang tùy thuộc vào mối quan hệ gia đình:
Trong quá khứ, nghi lễ đám tang thường diễn ra từ khoảng 3 đến 4 giờ chiều vào ngày trước và kéo dài đến khoảng 9 đến 10 giờ sáng ngày tiếp theo. Từ thời điểm lễ phát tang đến trước khi quay cữu là thời gian dành cho thân nhân, bạn bè và người hàng xóm đến viếng thăm và tưởng nhớ người đã khuất. Người con trai trưởng thường phải đứng bên cạnh ban thờ vong để cảm ơn những người đến phúng.
Mọi người đến viếng cần tuân thủ quy tắc về trang phục và hành động trang trọng trước hương ấn. Một người đại diện sẽ phát biểu lời chia buồn thay mặt gia quyến, sau đó mọi người sẽ dành một khoảnh khắc im lặng để mặc niệm người quá cố.
Nghi lễ đám tang tế vong tiếp tục được thực hiện khi người đến viếng vãn dần. Ở phía cuối sân, đối diện với bàn thờ vong, một chiếc bàn được kê thêm, trên đó bày đặt một bình hương, một chai rượu nhỏ, một đĩa xôi và một đĩa thịt luộc. Chủ tế tiếp tục lần lượt dâng từng vật phẩm lên bàn thờ vong, mỗi lần dâng đều được kèm theo một bài tế riêng biệt, thể hiện sự tôn kính và lòng thành kính đối với người đã khuất.
Quay cữu sẽ diễn ra vào đúng 12 giờ đêm. Trước khi tiến hành lễ quay cữu, chủ tế sẽ thực hiện lễ tế. Quan tài sẽ được đặt và quay theo chiều ngang của ngôi nhà, với đầu hướng về phía bàn thờ và chân hướng ra cửa, tạo ra một sắp xếp trang trọng và linh thiêng trong nghi lễ.
Trước khi tiến hành việc cất đám, khoảng một tiếng trước đó, cần thực hiện nghi lễ tế cơm. Gia đình chuẩn bị một bát cơm tẻ, một quả trứng luộc, một đĩa muối trắng và một chén nước lã. Chủ tế sau đó sẽ lần lượt đặt từng thứ lên bàn thờ vong, thể hiện sự tôn trọng và kính trọng đối với người đã khuất.
Khi đến giờ đưa tang, thầy cúng sẽ đọc lễ văn. Sau khi hoàn thành, thầy cúng sẽ rời đi và trong nhà, sẽ thực hiện nghi thức chém áo quan ba nhát bằng một cây dao, nhằm mục đích gọi phạt mộc và xua đuổi tà ma, ác quỷ. Sau nghi thức này, nắp quan tài sẽ được đậy kín và đám tang sẽ khởi hành.
Thứ tự đúng của đoàn đưa tang bao gồm: Phật đình, Long kiệu, Cờ phướn, Cậu kiều (nếu người đã qua đời quy phật), Linh sa, Cờ táng, Phường kèn, Xe tang, Con cháu, và Hàng xóm láng giềng.
Con trai trưởng sẽ đi cùng với quan tài. Trong suốt quãng đường, các thành viên trong đoàn sẽ thổi kèn, đánh trống và đánh phèn nhằm xua đuổi tà ma và ác quỷ. Ngoài ra, người xưa còn có phong tục khi đưa tang con trai, phải chống gậy tre và đi xuôi (tang cha); còn khi đưa tang con gái, phải chống gậy võng và đi giật lùi (tang mẹ).
Trong nghi lễ đám tang hạ huyệt, con trưởng sẽ là người đầu tiên lấp hòn đất vào huyệt mộ. Tiếp theo, các anh em và con cháu sẽ lần lượt ném một nắm đất vào huyệt mộ, biểu hiện ý nghĩa của việc con cháu đắp mộ cho cha mẹ. Lúc này, mộ chỉ được đắp một cách sơ sài, sau đó phủ thêm vài mảng cỏ, thắp hương và đặt bát cơm bông lên mộ.
Sau khi hoàn thành nghi thức đám tang, con cháu phải trở về nhà bằng một con đường khác, tuyệt đối không được đi lại đường cũ. Họ cũng không được khóc, bởi vì theo truyền thống, hồn của người chết sẽ biết và theo về nếu thấy con cháu khóc.
Theo truyền thống, ảnh của người quá cố cùng bát hương và mâm ngũ quả thường được rước về và đặt lên bàn thờ. Nếu theo phong tục xưa, việc lập mộ ban thờ cần thực hiện ngay tại nơi mà người quá cố đã nằm. Hai bên của bàn thờ thường treo các câu đối thành hai hàng dọc, tạo nên sự trang trọng và linh thiêng.
Quan trọng nhất, trên bàn thờ phải có hương khói và đèn nhanh, tượng trưng cho sự tôn kính và tưởng nhớ đối với người đã khuất. Điều này giúp duy trì không khí thiêng liêng trong không gian thờ cúng và gợi nhớ về tình thương và kí ức với người đã qua đời.
Thực hiện đầy đủ lễ an táng là cách để thể hiện tình cảm sâu sắc của những người ở lại đối với người đã mất, đồng thời cũng mang lại sự an nghỉ và yên tâm cho linh hồn người đã khuất khi bước vào cuộc sống mới. Hy vọng rằng các thông tin trên đã giúp gia đình biết được những nghi lễ đám tang cần thực hiện trước và sau an táng, từ đó giúp họ chuẩn bị và tổ chức một nghi lễ trang trọng và ý nghĩa nhất cho người thân của mình.
