Mở cửa mả, hay còn được gọi là lễ tam chiêu, là một trong những nghi lễ truyền thống lâu đời tại Việt Nam, đặc biệt nổi tiếng với sự linh thiêng và tâm linh. Thông thường, nghi thức này diễn ra sau 3 ngày chôn cất người đã qua đời, với hy vọng rằng linh hồn người đã khuất sẽ trở về nhà để ăn cơm và tận hưởng không khí gia đình. Trong bài viết dưới đây, Phúc An Viên sẽ chia sẻ chi tiết về ý nghĩa tâm linh của lễ tam chiêu đối với mỗi tôn giáo cũng như trong nền văn hóa nước ta.
Phong tục mở cửa mả, hay còn được biết đến với tên gọi khác là "khai mộ", lễ tam chiêu là một truyền thống xuất phát từ Trung Quốc, đã nhanh chóng trở thành một phần không thể thiếu của văn hóa Việt Nam.
Lễ tam chiêu thường được tổ chức sau 3 ngày chôn cất người đã khuất. Theo quan niệm của người xưa, sau thời gian nghỉ 3 ngày dưới lòng đất, người chết cần được mở cửa mả để linh hồn có thể tự do rời khỏi nơi an nghỉ cuối cùng và hành trình siêu thăng về nơi tịnh độ.
Ngày nay, phong tục này vẫn giữ được sự quan trọng trong nghi lễ tang tế ở Việt Nam, không chỉ là dịp để tưởng nhớ và tôn vinh người đã khuất mà còn là lễ cầu nguyện cho linh hồn được bình an và hòa nhập với vũ trụ vô tận. Lễ tam chiêu là biểu tượng của sự tôn trọng và tri ân đối với tổ tiên, là nét đẹp độc đáo trong bức tranh văn hóa truyền thống của đất nước.
Lễ mở cửa mả đặt vai trò quan trọng trong việc định rõ số phận của linh hồn người đã khuất. Nghi thức này đóng vai trò quyết định liệu vong linh có thể thoát khỏi vòng xoay luân hồi hay phải trải qua những đau khổ, bám rừng ở quanh mộ và không thể tiến vào cánh cửa luân hồi để bắt đầu kiếp số mới.
Trong lễ tam chiêu, thang và tiếng gà được coi là hai yếu tố không thể thiếu. Tiếng gà kêu được xem là tiếng báo hiệu, kích thích linh hồn thức dậy và hướng dẫn nó leo lên thang để rời khỏi mộ. Nếu thiếu tiếng gà, linh hồn sẽ mơ hồ và lạc lõng, không nhận biết được vị trí của mình. Nếu không có thang, linh hồn cũng không thể vượt qua ranh giới giữa thế giới âm được, bị lưu lạc tại mãi dưới mộ.
Những yếu tố này đan xen tạo nên một khung cảnh tâm linh, góp phần tạo nên sự linh thiêng và trang trọng trong lễ tam chiêu, làm thấu hiểu sâu hơn về tâm tư và niềm tin của người Việt về cuộc sống sau cái chết.
Theo quan niệm của đạo Phật, không tồn tại lễ mở cửa mả như trong tâm lý tâm linh truyền thống. Thay vào đó, Phật giáo coi buổi lễ an vị mộ là một phần quan trọng trong quá trình tưởng nhớ người đã qua đời. Theo quan điểm này, vong hồn của người chết đã được dẫn về nhà trong ngày tổ chức tang lễ, không còn lưu trú dưới mộ nữa.
Tang lễ thường là một thời điểm tâm trạng nặng nề cho gia đình tang quyến, và để giảm bớt gánh nặng cho họ, nhiều gia đình quyết định thuê đơn vị cung cấp dịch vụ tang lễ trọn gói. Những đơn vị này giúp thực hiện các công đoạn như chôn cất và đắp mộ, giúp gia đình tập trung vào việc tưởng nhớ và thể hiện lòng trọng thương đối với người thân đã khuất.
Sau 3 ngày chôn cất, con cháu thường trở lại mộ để thăm viếng và thực hiện các hoạt động như đắp lại mộ, dọn dẹp khu vực xung quanh và thắp hương mới. Lễ cúng tam chiêu thường được tổ chức với sự đơn giản, sử dụng hoa quả và xôi chè. Gia đình thường tự thực hiện lễ cúng, không nhất thiết phải mời thầy cúng. Điều này không chỉ giúp giảm chi phí mà còn tạo ra một không khí trang nghiêm và thiêng liêng trong lễ cúng.
Trong quan niệm của Nho giáo, tục mở cửa mả không phải nhằm mục đích để vong hồn siêu thoát, mà thực sự đó chỉ là một buổi lễ tưởng nhớ và thể hiện lòng trương tiếc từ con cháu đối với người đã từ giã cuộc sống. Lễ này trở thành dịp để gia đình bày tỏ lòng tiếc thương và tri ân đối với ông bà, cha mẹ đã ra đi.
Trong buổi lễ được tổ chức sau 3 ngày tang lễ, gia đình thường mang theo những vật phẩm mang ý nghĩa tượng trưng đặc biệt. Một con gà kêu chiếp chiếp biểu tượng cho những người con mất mẹ, như những chú gà bị lạc mẹ và trở nên bơ vơ, khóc lóc. Cây mía lau đại diện cho hình ảnh mẹ cha đau yếu, gầy gò vì vất vả nuôi con lớn.
Ngoài ra, các vật phẩm như cây tháng năm tấc, ống trúc, cây thẻ bùa và ngũ cốc có ý nghĩa đặc biệt trong tâm linh Nho giáo. Chúng biểu tượng cho Tam Cang, Ngũ Thường, và đóng vai trò trấn yểm, ngăn chặn những vong hồn và ma quỷ không quấy rối mộ người đã khuất. Còn 5 loại ngũ cốc khác nhau đại diện cho sự liên kết giữa con người và vòng luân hồi, từ cuộc sống đến sự hiện diện của họ sau khi qua cõi chết.
Nghi thức mở cửa mả đòi hỏi sự chuẩn bị cẩn thận từ gia chủ, với danh sách vật phẩm cần thiết bao gồm 1 con gà, 3 ống trúc, 1 cái thang, và 1 cây lao hoặc cây mía.
Ba ống trúc, mỗi chiếc dài khoảng 4 tấc (40cm), là biểu tượng của Tam Cang, tượng trưng cho những mối liên hệ giữa con người theo quan niệm của đạo Nho. Các ống trúc này thường được vót nhọn ở một đầu để có thể cắm xuống đất. Phần đầu bằng của mỗi ống trúc đựng nước, muối, và gạo theo thứ tự. Miệng ống trúc phải được bọc lại bằng bao nilon và dây chun để giữ chặt.
Cây thang, với chiều dài thường là 5 tấc (50cm), tượng trưng cho Ngũ Thường trong đạo Nho ngày xưa - Nhân, Nghĩa, Lễ, Trí, Tín. Cây thang thường được làm từ tre, trúc, hoặc cây chuối và số lượng bậc thang được quy định theo quan niệm số vía và giới tính của người mất, tức là 7 bậc cho đàn ông và 9 bậc cho phụ nữ.
Con gà được buộc dây vào chân và dắt quanh mộ trong 3 vòng, lựa chọn con gà có tiếng kêu vang và đặc biệt. Tiếng kêu của gà không chỉ như là tiếng đánh thức vong linh người mất, mà còn thể hiện nỗi đau và sự tiếc thương khi mất đi người thân. Sự chuẩn bị cẩn thận của gia chủ là quan trọng để đảm bảo nghi lễ diễn ra trang trọng và ý nghĩa.
Thông qua những chi tiết mà Phúc An Viên chia sẻ, hy vọng bạn đã có cái nhìn sâu sắc và đa chiều về tục mở cửa mả, một trong những nét đặc trưng của văn hóa truyền thống Việt Nam. Qua các nghi lễ và ý nghĩa tâm linh, chúng ta có thể hiểu rõ hơn về cách mà người Việt tôn trọng và kết nối với thế giới tâm linh, cũng như cách họ thể hiện lòng tri ân và nhớ đến người đã khuất.
